Jezelf oefenen in 'misdragen': een verrijking.

Louise Bourgeois. Photo by Bruce Weber

"You have to learn to misbehave. With integrity”: het is een uitspraak van een tante van Clarissa Pinkola Estés. Ze onderwees haar in het belang van onaangepast gedrag. Uiteraard van het soort dat anderen niet opzettelijk kwetst; integere onaangepastheid. Ik wens iedereen zo een tante toe. Meestal hoorden we in onze jeugd -en helaas soms nog in het heden- zoiets als: “Gedraag je een beetje!’, “Doe eens gewoon!”, “Shhhtt, stop daarmee”, “Zie de mensen nu kijken naar jou, hou er maar mee op”, … allemaal instructies die je natuurlijke expressie tegenhouden en je een naar of lastig gevoel over jezelf geven. Een gevoel van schaamte komt opzetten. Een gevoel dat we willen vermijden dus passen we ons aan.

Indirect kreeg ik tijdens mijn tienerjaren de boodschap van mijn moeder mee om mij niet zomaar aan te passen: zelf werd ze vroeger door enkelen rondom haar verweten niet ‘gepast’ te zijn: dit voelde voor haar als een afwijzing en ik kan het verdriet dat het haar deed nog herinneren. Ze leerde me de verwachtingen van anderen in vraag te stellen; niet naar die mensen te luisteren die je dwingen zus of zo te zijn: wat is ‘gepast’? ‘Wie is ongepast?’, ‘wat zit er achter de eis van de ander om je aan te passen?’ En zo leerde ik stap per stap dat “anders” voelen en zijn ok is. En ondertussen draag ik het eerder als ereteken i.p.v. als afwijzing: in dat “anders” zijn ligt creatief potentieel. Lees even mee.

Leren aanpassen hoort bij het gewone socialisatieproces; het helpt je jezelf te handhaven in een groep, cultuur en maatschappij. Alleen is dit proces vaak te nauw of te dwingend: het schiet z’n doel voorbij waardoor al onze “eigen-aardigheden” mee aangepast -lees afgevlakt of onzichtbaar- worden. Daarmee verdwijnt vaak iets heel eigens en essentieels van iemand: het verdwijnt in een donker hoekje, onzichtbaar. En schaamte en schuld doen hun best om het daar te houden in de hoop dat je niet meer wordt gekwetst.

Neem nu vrije creatieve expressie als voorbeeld: hoeveel schaamte blijkt er hier niet nog rond te hangen? We hebben er zoveel gedachten over, te beginnen met “Ik ben niet creatief”. Soms aangevuld met: “Ik ben al te oud: een echte kunstenaar begint ten laatste rond zijn 20ste”, “ Ik heb geen academie gedaan, ik kan het niet”, “Ik ben niet goed genoeg”, “Ik doe maar wat, het is niet complex genoeg”, “Echte kunstenaars exposeren”,… Dit zijn allemaal bedenksels, het zijn introjecties: overtuigingen van onze cultuur die we hebben binnengenomen als onze eigen overtuigingen. We hebben geleerd dat er strenge voorwaarden zijn om te mogen toetreden tot het ‘kunstenaarsschap’.

Schaamte bedekt je creativiteit; als het goed gaat komen we wel tot expressie maar vaak nog beperkt of ingehouden. En het is net in de vrije expressie dat de echte verrijking ligt: een spontane impuls om te tekenen, schilderen, dansen, bewegen, lachen,…laten opborrelen en zien waar het heen wil en ze in eerste instantie niet censureren. Ik ken verschillende kunstenaars die ondanks het feit dat ze prachtige werken te maken toch nog gebukt gaan onder schaamte en zelftwijfel : ze creëren wel maar (nog) niet ten volle vrij. Creativiteit ligt daar waar ook kwetsbaarheid zich bevindt: creëren is iets maken/doen/ervaren dat voorheen nog niet bestond en dat is kwetsbaar. En dan komt schaamte al snel met de boodschap: ‘doe maar gewoon wat de mensen mooi vinden’, ‘maak iets dat niet minder dan meesterlijk is’ of ‘doe maar niets’ want dan is er geen gevaar om gekwetst te worden.

Hetzelfde proces speelt bij lichaamsbeeld: hoeveel mensen voelen zich vrij en schaamteloos in en met hun lichaam? Ons lichaam moet zich zo vaak nog aanpassen aan een cultureel bepaalde uiterlijke vorm ‘one perfect size fits all’. Of bij creatieve en (hoog)bewuste ondernemers zie je dit ook sterk naar voor treden: je zaak (=jezelf) in de wereld neerzetten is kwetsbaar, zeker als wat je doet niet mainstream is. Het “anders” zijn wordt soms nog als “last” ervaren: zo kunnen oude schaamtegevoelens je bijvoorbeeld proberen te verhinderen een persoonlijke -zo eentje die uit de toon valt- post te doen op social media. Wat de tante van Estés op haar manier wou duidelijk maken is dat we wat minder gehoorzaam mogen zijn: het is net in het ‘misdragen’ dat je jezelf kan tonen; het is in het “andere” en “onaangepast” deeltje van jezelf dat een grote kwaliteit en creativiteit schuilt. Dit is net wat de wereld nodig heeft om überhaupt te kunnen evolueren. Als je doet wat iedereen doet dan kan er niets veranderen. En verandering is de enige constante in de natuur; zo groeien dingen.

Estés haar tante vertelt hetzelfde als Brené Brown: oefen in steeds meer comfortabel zijn met kwetsbaarheid en schaamte. Raap je moed bijeen om je te “misdragen”, zelfs in het aangezicht van schaamte die roept: “Hoe durf je! Je bent niet goed genoeg! Wie denk je wel dat je bent?”. Brené Brown vertelt hierover: “…cultivating comfort with our vulnerability and shame is the path to overcoming these restrictions that limit living by our whole nature”.

Bovenstaande gaat niet enkele over een beeldende expressie maar alles wat expressie is: een creatieve impuls toelaten je lichaam te doen bewegen, een lied te zingen, kleur en vorm aan te brengen op doek, promo maken voor je onderneming, een diepe buiklach laten opkomen -zelfs in de aanwezigheid van schaamte- is wat je helpt los te komen van schaamte én je dichter bij je creatieve essentie brengt. Weigeren om te stoppen wanneer schaamte verschijnt is een manier om je volle creatieve potentieel terug te eisen. Blijf bij de schaamte, keer je er niet van af, hou het niet in de donkerte: zo zal ze kleiner en kleiner worden. Learn to misbehave. With integrity.

Ik sluit graag af met een tekst van de geweldige Jeff Foster: een brief aan schaamte.

I AM BREAKING UP WITH SHAME

Dear shame,

Thank you.
Thank you for being there when I needed you.
Thank you for making me cover up my messy parts.
For helping me hide the 'bad' bits that other people didn't want.
The fears. The doubts. The sorrows. The pains.
Those strange, disturbing, "uncivilised, abnormal" thoughts.
You got me to suppress them. Distract from them.
Create a persona, a mask.
Be "someone else".

Thank you. You saved me, I think.
You saved me from punishment. From ridicule.
From neglect. From intrusion.
From being bullied, hurt, abandoned.

You saved me from judgement.
From the horror of rejection.
From the terror of losing love.
I needed you back then, yes.
In my innocence. In my inexperience.
Yes, I think you might have saved my life.
You were a great and loyal companion.
Thank you. I bow to your power.

But now, shame, I need you no more.
I am ready to expose my true self to the world.
I cannot live a lie anymore.
I want others to know the real me. To see the 'mess' within.
These inconvenient thoughts. These 'dark' feelings.
These 'shameful' parts...
which might not be 'shameful' after all.

I want to drop the persona now.
Be seen in daylight.
So I can be loved for who I really am.
Undefended. Unprotected. Real.

True, I am terrified!
You have provided wonderful protection, shame!
Without you, I feel so shaky, raw, uncertain.
So vulnerable. But so damn alive, too!

I am moving into the Unknown.

Thank you, shame.
You have done your job well.
You were only ever trying to help, I know.
I just don't need you anymore.

You are welcome to visit whenever you want.
You are welcome to keep advising me.
("Turn back! Hide! Withdraw! Shut up! Fit in! Stay small!")
But I won't be obeying you any longer.
I won't be your slave.
I am taking back my life.

I have found a new lover.
A new guide.
A new best friend:
Myself.

- Jeff Foster-